UE może zostać potęgą, jeśli wdroży reformy i przezwycięży kryzys

Choć Unia Europejska nie jest tradycyjnie rozumianym państwem, ma cechy państwowości. Jako hybryda klasycznej organizacji międzypaństwowej i organizacji ponadnarodowej nie ma odpowiednika w dziejach¹. Formuła neomediewalnej wspólnoty², która opiera uniwersalizm przede wszystkim na wspólnych wartościach oraz soft power, byłaby realizacją wizji ojców założycieli UE³. Budowa podobnej wspólnoty na wielonarodowym kontynencie wymaga jednak więcej nakładów, niż wymagałaby budowa podobnych wspólnot na terenach o mniejszym zróżnicowaniu kulturowym i politycznym. Wynika to m.in. z faktu, że złożoność organizacyjna UE musi uwzględniać różnice strukturalne między państwami, a także definiować interes wspólnotowy poprzez harmonizację różnych, często sprzecznych interesów narodowych.

Zwłaszcza w ostatnich latach Unia Europejska traci na atrakcyjności w oczach mieszkańców⁴. W dobie rosnącego eurosceptycyzmu, wewnętrznej słabości samej UE, a także zagrożenia wojną na wschodnich granicach (Ukraina) warto podkreślić, że zjednoczona Europa w dalszym ciągu może stać się globalną potęgą. Być może to jej ostatnia szansa w dziejach.

Oceny Unii Europejskiej w trendzie spadkowym wszędzie oprócz Polski. Odsetek respondentów deklarujących pozytywną opinię o UE

Potencjał UE widać, jeśli ujmiemy ją tak, jak ujmujemy wszystkie państwa indeksu. Gdyby Unia stała się federacją z jednym rządem, to siła takiego układu hipotetycznie byłaby wyższa niż USA. Moc UE wynosiłaby 18,16 pkt—przy 16,22 pkt USA i 12,49 pkt Chin. Unia, będąca na razie potęgą kulturową, postrzegana jako atrakcyjne miejsce do mieszkania, mogłaby stać się globalną potęgą militarną i gospodarczą. Dzięki odpowiednio pokierowanej integracji słabnące kraje członkowskie UE otrzymałyby narzędzia międzynarodowego wpływu, jakimi nie dysponowały jeszcze nigdy w historii.

30 najpotężniejszych krajów świata według Indeksu Mocy Państw [pkt] oraz potencjał Unii Europejskiej

W Unii są obecnie trzy potężne państwa o zbliżonej punktacji: Francja, Wielka Brytania i Niemcy. Niemcy zapowiedziały zwiększenie nakładów na zbrojenia i zapewne w kolejnych latach (zwłaszcza przy dobrej koniunkturze gospodarczej) mogą wyprzedzić Wielką Brytanię, która ma gorsze prognozy ekonomiczne wynikające z Brexitu.

Co ciekawe, Brexit ilustruje dwa zjawiska—jedno niekorzystne, a drugie paradoksalnie korzystne z punktu widzenia przyszłości UE. Zjawisko negatywne to znany z teorii gier “efekt gapowicza”, który występuje, gdy beneficjent jakiegoś dobra wspólnego małym kosztem wyłamuje się z płacenia za nie, a równocześnie cały czas z niego korzysta⁵. Wielka Brytania od dekad korzysta ze sfery międzynarodowego pokoju od Dublina na zachodzie po fińską i polską granicę na wschodzie oraz z owoców długofalowej stabilności geoekonomicznej.

Można było się spodziewać, że efekt gapowicza zajdzie w tym kraju, zwłaszcza że występuje on a priori tym częściej, im mniejszym kosztem dany gracz może jechać na gapę. Wielka Brytania jest zaś w samym centrum cywilizacji zachodniej, mając na wschodzie Europę, a na zachodzie USA. Dlatego też okalający Wyspy od wschodu Pax Europeana został uznany przez większość Brytyjczyków za rzecz na tyle stałą, że postanowili powiedzieć Unii “nie”. Z tego pokoju na kontynencie Wielka Brytania będzie mogła korzystać, nawet będąc poza UE. W przyszłości jest jednak ryzyko, że efekt gapowicza—jeśli wyda się państwom członkowskim mało kosztowny—będą chciały wykorzystać inne kraje zachodu Europy, w których rośnie eurosceptycyzm, jak np. Francja.

Z drugiej strony Brexit ilustruje wielki sukces Unii Europejskiej: wykreowany przez nią mikrosystem międzynarodowego bezpieczeństwa i stabilności stał się tak komfortowy i naturalny, że Brytyjczycy uwierzyli w ułudę jego wieczystości. To właśnie dzięki UE mamy w Europie wyjątkowy dziejowo okres pokoju międzynarodowego.

Co ciekawe, w przeciwieństwie do zachodnich krańców UE przy jej wschodnich granicach panuje euroentuzjazm—w badaniu wybranych krajów UE Pew Research Center z 2016 r. największymi euroentuzjastami są Polacy⁶—a więc mieszkańcy państwa na wschodniej granicy UE, doświadczającego presji geopolitycznej ze strony Rosji. Tuż za Polską są Węgry—także należące do wschodniej części Unii.

Poparcie dla Unii znacząco różni się między krajami. Odsetek mieszkańców deklarujący pozytywną i negatywną opinię o UE

W którą stronę powinna zatem pójść Unia Europejska, by wzmocnić pozycję międzynarodową i przybliżyć się do realizacji potencjału, który mierzymy w tym raporcie? Za rosnący eurosceptycyzm w ostatnim czasie odpowiadać mogą w dużym stopniu błędne decyzje polityczne związane z migracją i migrantami: według badań Pew Research 94 proc. Greków, 88 proc. Szwedów i 77 proc. Włochów krytycznie ocenia politykę w tym zakresie, a w żadnym z badanych krajów UE poparcie dla niej nie jest wyższe niż skromne 31 proc.⁷.

Kwestie związane z migracją będą w dalszym ciągu rzutować na wizerunek UE w krajach członkowskich, zwłaszcza w obliczu rosnącej percepcji zagrożenia terrorystycznego oraz postępującej alienacji i radykalizacji części migrantów w UE⁸. Udawanie, że problemu nie ma, może niebawem doprowadzić do rozpadu projektu europejskiego. Z tego względu, długofalowo, dalsza integracja Unii w stronę większej podmiotowości międzynarodowej wymagać będzie odpowiedzi na pytanie o tożsamość kulturową UE: czy oprócz szeroko pojętej równości i tolerancji UE powinna mieć też wspólne wartości moralne, kulturowe i duchowe? W jaki sposób przeciwdziałać postępującej alienacji części mieszkańców UE?

Obecnie rozważanych jest co najmniej pięć koncepcji przyszłości Europy, z których każda ma swoje wady i zalety⁹. Z uwagi na niepokojący trend eurosceptyczny być może należałoby w pierwszej kolejności skoncentrować się na działaniach, które popiera większość obywateli UE: głębszej integracji w wymiarze obronności, bezpieczeństwa—w tym bezpieczeństwa energetycznego—oraz polityki zagranicznej. Trzy czwarte obywateli UE wspiera dalszą integrację w tym zakresie¹⁰.

Na razie droga do głębszej integracji w tych trzech sferach jest wciąż daleka. Raport European Foreign Policy Scorecard 2016¹¹, który analizuje rozbieżności między krajami UE oraz ocenia ich zbiorowe działania, dobrze ilustruje ten problem. Autorzy przeanalizowali problemy międzynarodowe, z którymi borykała się w 2015 r. UE, aby ocenić m.in. jednomyślność krajów członkowskich i wpływ ich działań na sytuację międzynarodową. W każdej kwestii przyznali krajom etykiety, zależnie od ich woli wsparcia wiodącego trendu decyzyjnego dla rozwiązania danego problemu (“leader”/ “slacker”)¹². W sumie zmierzono 12 sytuacji wymagających interwencji UE¹³. Najczęściej jako “leader” występowały Niemcy (8), natomiast jako “slacker” Polska oraz Litwa (3).

Przykład Polski jest zresztą ciekawy—została oceniona jako “leader” i “slacker” tyle samo razy (3). Pierwszy tytuł przypadł jej za dążenie do jednomyślnych sankcji wobec Rosji, wspierania Partnerstwa Wschodniego oraz pomocy Ukrainie, natomiast drugi—za niechęć do interwencji militarnej poza Europą i reakcji na kryzys uchodźczy oraz łamanie praw człowieka w Chinach¹⁴.

Liderzy i maruderzy wśród krajów Unii pod względem prowadzonej polityki międzynarodowej

W tym zestawieniu widać wyraźnie przywódczą rolę Niemiec, które są w stanie nadawać ton większości debat na tematy międzynarodowe. Rysuje się też pewna różnica interesów grupowych (zwłaszcza co do bezpieczeństwa) między państwami zachodu Europy oraz ściany wschodniej; np. w kwestii Partnerstwa Wschodniego Czechy, Polska, Litwa, Łotwa, Estonia i Szwecja otrzymały miano “leaders”, natomiast Francja i Niemcy miano “slackers”¹⁵.

Ostatecznie w 2015 r. kolektywną porażką okazała się reakcja UE na kryzys związany z uchodźcami, za to Unia zachowała się jednomyślnie w kwestii sankcji wobec Rosji oraz relacji z Iranem.

Według raportu UE nie zdaje egzaminu nie tylko w polityce zagranicznej, lecz także w polityce bezpieczeństwa wewnętrznego—w 2015 r. pokazał to brak jednomyślnej chęci inwestycji w procedury podnoszące bezpieczeństwo po atakach terrorystycznych w Paryżu.

Najwięcej problemów z brakiem spójności wydają się sprawiać prymat interesów narodowych, uwikłanie decydentów w politykę wewnętrzną (postrzeganą jako ważniejszą) oraz różnice wartości kulturowych między krajami. Autorzy raportu stwierdzają: “Kryzys w Europie pokazał ograniczenia koncepcji Unii jako wspólnoty wartości, jako projektu dążącego do rozszerzania sfery stabilności i jako grupy, której członkowie wspierają się w czasie próby”¹⁶.